Το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (ΗΜΣ) είναι ένα από τα όργανα της ηλεκτρονικής μικροσκοπίας, με το οποίο μπορούμε να εξετάζουμε την επιφάνεια αντικειμένων με την χρήση ηλεκτρονικής δέσμης. Σε αντιστοιχία με τα μικροσκόπια που χρησιμοποιούν φως και κοινούς φακούς για την δημιουργία ειδώλου ενός αντικειμένου, στο ΗΜΣ χρησιμοποιούνται ηλεκτρόνια και ηλεκτρομαγνητικοί φακοί για την δημιουργία ειδώλου της επιφανείας ενός αντικειμένου στην οθόνη ηλεκτρονικού υπολογιστή ή μιας τηλεόρασης. Για τη λειτουργία αυτού του οργάνου είναι απαραίτητη συνθήκη να δημιουργείται ικανοποιητικό "κενό" με διαρκή άντληση του αέρα μετά την είσοδο του προς εξέταση αντικειμένου (δοκιμίου).
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ ΣΑΡΩΣΗΣ
ΜΕ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΑΚΤΙΝΩΝ-Χ
SCANNING ELECTRON MICROSCOPE WITH ENERGY DISPERSIVE X-RAY SPECTROMETER (SEM-EDAX)
ΜΕ ΦΑΣΜΑΤΟΜΕΤΡΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΑΚΤΙΝΩΝ-Χ
SCANNING ELECTRON MICROSCOPE WITH ENERGY DISPERSIVE X-RAY SPECTROMETER (SEM-EDAX)
Η Ηλεκτρονική
Μικροσκοπία Σάρωσης (Scanning Electron Microscopy, SEM) είναι μία από τις σύγχρονες και ευέλικτες μεθόδους
ανάλυσης της μικροδομής μεγάλου αριθμού υλικών.
Η ικανότητα των
οπτικών μικροσκοπίων περιορίζεται λόγω της φύσης του φωτός σε επίπεδα
μεγενθύνσεων έως 1000x και σε διακριτική
ικανότητα έως 0.2 μm. Στις αρχές της δεκαετίας του ‘30 υπήρχε ήδη η ανάγκη για
εξέταση του εσωτερικού του κυττάρου (πυρήνας, μιτοχόνδρια κλπ.) που απαιτούσε
μεγενθύνσεις μεγαλύτερες του 10,000 x. Η απαίτηση αυτή οδήγησε στην ανακάλυψη και εφαρμογή των
ηλεκτρονικών μικροσκοπίων. Το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο διέλευσης ή
διαπερατότητας (TEM, Transmission Electron Microscope) ήταν το πρώτο
είδος ηλεκτρονικού μικροσκοπίου και στη συνέχεια ακολούθησε το ηλεκτρονικό
μικροσκόπιο σάρωσης (SEM, Scanning Electron Microscope).
Το ηλεκτρονικό
μικροσκόπιο σάρωσης είναι ένα όργανο που λειτουργεί όπως περίπου και ένα οπτικό
μικροσκόπιο μόνο που χρησιμοποιεί δέσμη ηλεκτρονίων υψηλής ενέργειας αντί για
φως, για να εξετάσει αντικείμενα σε λεπτομερή κλίμακα. Τα ηλεκτρόνια λόγω της
κυματικής τους φύσης μπορούν να εστιαστούν όπως και τα φωτεινά κύματα αλλά σε
πολύ μικρότερη επιφάνεια (π.χ. κόκκος υλικού). Η δέσμη ηλεκτρονίων σαρώνει την
επιφάνεια του δείγματος με το οποίον αλληλεπιδρά. Από την αλληλεπίδραση αυτή
προκύπτουν πληροφορίες σε σχέση με τα άτομα των στοιχείων που απαρτίζουν το
εξεταζόμενο υλικό. Από τα άτομα των στοιχείων εκπέμπονται κυρίως δευτερογενή (secondary) και οπισθοσκεδαζόμενα (backscattered) ηλεκτρόνια καθώς
και ακτίνες Χ. Η ένταση των εκπεμπομένων ηλεκτρονίων επηρεάζεται από τα
χαρακτηριστικά της επιφάνειας. Ετσι το SEM δίνει πληροφορίες που αφορούν κυρίως στη μορφολογία και
στη σύσταση της επιφανείας. Εφαρμόζοντας ένα σύστημα ανίχνευσης της διασποράς
των ενεργειών των ακτίνων Χ που δημιουργούνται στην επιφάνεια από την
προσπίπτουσα δέσμη, μπορεί να γίνει ημιποσοτική στοιχειακή ανάλυση του υλικού.
Επομένως το SEM χρησιμοποιείται για την εξέταση μικροδομής στερεών
δειγμάτων και για να δίνει εικόνες υψηλού βαθμού διείσδυσης.
2. Αλληλεπιδράσεις Δέσμης – Δείγματος
Η βασική αρχή λειτουργίας περιλαμβάνει την ακτινοβολία του δείγματος με
μια καλά εστιασμένη δέσμη ηλεκτρονίων. Η περιοχή όπου ενεργητικά ηλεκτρόνια
αλληλεπιδρούν με το στερεό, εναποθέτοντας ενέργεια και παράγοντας εκείνες τις
μορφές δευτερεύουσας ακτινοβολίας που μετράμε ονομάζεται όγκος
αλληλεπίδρασης.
1)
Πόσα ηλεκτρόνια έχουμε στην δέσμη (emission current)
2)
Διάμετρο της δέσμης (spot size)
3) Ταχύτητα / Ενέργεια των ηλεκτρονίων (accelerating voltage)
4)
Είδος του δείγματος (Μέσος ατομικός αριθμός του
δείγματος)
Οι αλληλεπιδράσεις
που συμβαίνουν ανάμεσα στο δείγμα και τα ηλεκτρόνια της δέσμης παρουσιάζονται
στο σχήμα 2 και περιλαμβάνουν:
|
2)Ελαστική σκέδαση
ηλεκτρονίων
(Μεγαλύτερη γωνία, μικρότερη απώλεια
ενέργειας)
3)Μη ελαστική
σκέδαση ηλεκτρονίων
(Μικρότερη γωνία,
μεγαλύτερη απώλεια ενέργειας)
2.1 Ελαστική σκέδαση
4 Ελαστικά
σκεδαζόμενα ηλεκτρόνια δέσμης (Elastically scattered primary electrons) τα οποία δεν αχνιεύονται από το
σύστημα.
4 Οπισθοσκεδαζόμενα
ηλεκτρόνια (Backscattered Electrons)
Οταν τα ηλεκτρόνια
της δέσμης με ενέργεια πχ 30 KeV φθάσουν στην
επιφάνεια του δείγματος διεισδύουν σε βάθος που εξαρτάται από τον ατομικό
αριθμό. Τα ηλεκτρόνια ταξιδεύουν προς τυχαίες κατευθύνσεις μέσα στο δείγμα και
συγκρούονται με τα τα άτομα του δείγματος. Τα ηλεκτρόνια συγκρούονται ελαστικά
με τον πυρήνα του ατόμου (ειδικά σε μεγάλα άτομα) και σκεδάζονται προς
οποιαδήποτε κατεύθυνση χωρίς σημαντική απώλεια της ενέργειάς τους (κρατούν το
50 με 80% της αρχικής ενέργειας). Εκείνα τα ηλεκτρόνια που σκεδάζονται προς τα
πίσω με γωνία 180ο λέγονται οπισθοσκεδαζόμενα (Backscattered electrons, BSE). Εχουν μεγαλύτερη ενέργεια και εκπέμπονται από
μεγαλύτερο βάθος από το δείγμα.
Ανίχνευση
οπισθοσκεδαζόμενων
Η ανίχνευση
γίνεται χρησιμοποιώντας ως ανιχνευτή τον ημιαγωγό στερεάς ακτάστασης (solid state semiconductor) σχήματος donut, ο οποίος είναι προσαρμοσμένος στην
έξοδο της κολώνας. Μετρώνται οι κτύποι των ηλεκτρονίων στον ανιχνευτή οι οποίοι
μετατρέπονται σε ένταση των ψηφίδων και εμφανίζονται στον σωλήνα σχηματίζοντας
την εικόνα.
2.2 Μη ελαστική σκέδαση
4 Μη ελαστικά
σκεδαζόμενα ηλεκτρόνια (Inelastically scattered electrons), τα οποία δεν ανιχνεύονται από το
σύστημα
4 Δευτερογενή
ηλεκτρόνια (Secondary electrons, SE)
Δευτερογενή ηλεκτρόνια
Κάθε ηλεκτρόνιο
που εγκαταλείπει το άτομο μετά από σύγκρουση με άλλο υψηλής ενέργειας είναι
θεωρητικά ένα δευτερογενές ηλεκτρόνιο.
Τα δευτερογενή
ηλεκτρόνια είναι χαμηλής ενέργειας (50eV) και εκπέμπονται κοντά στην επιφάνεια του δείγματος αφού
αυτά που εκπέμπονται από μεγαλύτερο βάθος, απορροφούνται εύκολα από την μάζα
του δείγματος. Γι’αυτό τα δευτερογενή ηλεκτρόνια είναι χρήσιμα για την
απεικόνιση της επιφάνειας του δείγματος.
Τα δευτερογενή
ηλεκτρόνια παράγονται με δύο κυρίως μηχανισμούς
- Καθώς η δέσμη εισέρχεται στην επιφάνεια
- Καθώς η οπισθοσκεδαζόμενη δέσμη εξέρχεται από την
επιφάνεια
Ο δεύτερος μηχανισμός
είναι δέκα φορές πιό πιθανός από τον πρώτο. Επομένως είναι αναμενόμενο να
υπάρχει μεγαλύτερη εκπομπή δευτερογενών ηλεκτρονίων εκεί που είναι μεγάλη και η
εκπομπή οπισθοσκεδαζόμενων. Γι’αυτό οι εικόνες των δευτερογενών και των
οπισθοσκεδαζόμενων δεν διαφέρουν πολύ.
Ανίχνευση
δευτερογενών ηλεκτρονίων
Η συλλογή των
δευτερογενών ηλεκτρονίων γίνεται με την βοήθεια ενός «συλλέκτη» που δεν είναι
άλλο από ένα πλέγμα με θετικό δυναμικό (+100V) που βρίσκεται μπροστά από τον ανιχνευτή και έλκει τα
αρνητικά ηλεκτρόνια τα οποία μετρώνται από τους κτύπους που παράγουν στον
ανιχνευτή. Η ένταση των εκπεμπομένων ηλεκτρονίων επηρεάζεται από τα
χαρακτηριστικά της μορφολογίας της επιφανείας. Η διακύμανση στην ένταση των
ηλεκτρονίων επηρρεάζει την φωτεινότητα ενός καθοδικού σωλήνα (CRT), ο οποίος σαρώνεται συγχρονισμένα με την δέσμη
ηλεκτρονίων. Με αυτόν τον τρόπο παράγεται η εικόνα της επιφανείας στην οθόνη
του καθοδικού σωλήνα.
2.3 Ακτίνες Χ
4 Ακτίνες Χ (X-Rays): Συνεχείς (Bremsstahlung) και Χαρακτηριστικές
(Characteristic)
4 Auger ηλεκτρόνια
Συνεχές φάσμα
Χαρακτηριστικό
φάσμα
Οι χαρακτηριστικές ακτίνες Χ δημιουργούνται με έναν τελείως διαφορετικό μηχανισμό. Οταν φεύγει ένα ηλεκτρόνιο από εσωτερική στοιβάδα, τότε ένα ηλεκτρόνιο από υψηλότερη ενεργειακή στοιβάδα καλύπτει το κενό πέφτοντας στην χαμηλότερη στοιβάδα και εκπέμποντας την διαφορά ενεργείας σαν ακτίνες Χ. Η ενέργεια αυτών των ακτίνων είναι χαρακτηριστική της μετάπτωσης και κατά συνέπεια του ατόμου.
Ο ανιχνευτής
ακτίνων Χ είναι ένα κρύσταλλος πυριτίου (με λίθιο) ο οποίος αλλάζει την
αντίστασή του ανάλογα με την απορρόφηση της ενέργειας των ακτίνων Χ. Αυτό
καταγράφεται σαν μέτρηση της ακτίνας, χαρακτηριστικής της προέλευσης της, το
μέγεθος της οποίας μετράται σε eV από έναν
πολυκάναλο αναλυτή (Multi Channel Analyzer). Ο ανιχνευτής χρησιμοποιεί έναν
πίνακα (Look Up Table) για να προσδιορίσει την προέλευση.
Ο ανιχνευτής δεν μετρά μόνον την
χαρακτηριστική ενέργεια των ακτίνων αλλά παρόμοια με τον ανιχνευτή δευτερογενών
ηλεκτρονίων, μπορεί να «φανταστεί» την θέση των ατόμων προέλευσης και να
δημιουργήσει ένα χάρτη ακτίνων Χ.
Ολοι οι ανιχνευτές
παρουσιάζουν θερμική απώλεια ρεύματος και για τον λόγο αυτό πρέπει να ψύχονται
με υγρό άζωτο.
Auger ηλεκτρόνια
3. Οργανολογία
Η λειτουργία
του SEM στηρίζεται στις
αλληλεπιδράσεις του προς εξέταση δείγματος και της προσπίπτουσας σε αυτό δέσμης
ηλεκτρονίων. Οι βασικές διατάξεις που υπάρχουν στο μικροσκόπιο είναι το σύστημα
παραγωγής δέσμης ηλεκτρονίων, το σύστημα κατεύθυνσης της δέσμης, το σύστημα
πληροφοριών και τέλος το σύστημα κενού.
Τα βασικά στάδια
λειτουργίας ενός ηλεκτρονικού μικροσκοπίου είναι:
1)
Σχηματίζεται μιά δέσμη ηλεκτρονίων από την πηγή η οποία
επιταχύνεται προς το δείγμα μέσω ενός θετικού ηλεκτρικού δυναμικού
2)
Χρησιμοποιώντας μεταλλικά ανοίγματα, ηλεκτρομαγνητικούς φακούς και πηνία
σάρωσης, επιτυγχάνεται μιά λεπτή εστιασμένη μονοχρωματική δέσμη η οποία σαρώνει
την επιφάνεια του δείγματος
3)
Οι αλληλεπιδράσεις δέσμης δείγματος καταγράφονται από
τους ανιχνευτές και μετατρέπονται σε εικόνα.
3.1 Πηγή ηλεκτρονίων
Τα ηλεκτρόνια
παράγονται από ένα νήμα βολφραμίου (υπάρχουν και άλλα υλικά), το οποίο
λειτουργεί σαν κάθοδος.
Μέσα από το νήμα
περνάει ρεύμα (filament current). Καθώς το ρεύμα αυξάνεται,
εκπέμπονται ηλεκτρόνια τα οποία κατευθύνονται προς την άνοδο στην οποία
εφαρμόζεται ένα δυναμικό 1-30 KV (accelerating voltage). Η άνοδος που είναι θετική όπως και
το κύκλωμα δημιουργεί ισχυρές ελκτικές δυνάμεις στα ηλεκτρόνια. Αποτέλεσμα
αυτού είναι ότι η άνοδος κατευθύνει και επιταχύνει τα ηλεκτρόνια, ελέγχει
δηλαδή την ενέργειά τους.
Καθώς αυξάνεται το ρεύμα
του νήματος, φθάνει σε ένα σημείο που δεν εκπέμπονται πλέον άλλα ηλεκτρόνια.
Αυτή η κατάσταση ονομάζεται κορεσμός του νήματος (filament saturation). Αν το ρεύμα του
νήματος αυξηθεί επιπλέον, έχουμε υπερθέρμανση Πηγές :wikipedia , www.electronmicroscopylab.upatras.gr,http://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CCsQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.chemeng.ntua.gr%2Ffiles%2FSEM.doc&ei=A0iuUKy0PJPO4QS284H4AQ&usg=AFQjCNGZIB48sIMTze5Lr2jAeL2l3bVreQ&sig2=TsnTf2XHW4IsQr72j95-vg
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.